Vorige week hield ik een lezing voor het Humanistisch Verbond gebaseerd op de Socrateslezing 2014 van de Amerikaans-Duitse filosofe Susan Neiman. Susan Neiman, geboren in 1955 Atlanta in een seculier joods gezin, was een drop-out op de middelbare school: “Ik liep met demonstraties mee tegen de oorlog in Vietnam en was een verlate hippie” zegt zij over die periode. Op haar 17e las de boeken van Simone de Beauvoir en viel voor de filosofie. Ging filosofie studeren in Harvard en promoveerde op de Verlichtingsfilosoof Kant. Nog steeds klinkt het gedachtegoed van Kant door in de boeken die zij heeft geschreven. Volgens Kant moeten we de werkelijkheid waar we ons in bevinden even serieus nemen als de wereld zoals die zou moeten zijn. Susan Neiman vindt dat wij als Europeanen de waarden uit de Verlichting, waar Europa op gegrondvest is, weer moeten herwaarderen:
- Het recht op geluk voor iedereen
- De mogelijkheid (en verplichting!) om zelf te denken
- Eerbied voor het leven en waarden zoals rechtvaardigheid of schoonheid
- Hoop op morele vooruitgang.
Neiman is actief geweest in de campagne voor president Obama en dat er nu een zwart gezin in het Witte Huis woont vindt zij een voorbeeld van morele vooruitgang. Ze bekritiseert de cynische houding van de Europeanen die hun welvaart, democratie en sociale stelsel voor lief nemen en bagatelliseren. “Als we allemaal met onze armen over elkaar gaan zitten en hoofdschuddend naar de wereld kijken omdat het toch niks meer wordt, dan wordt het ook niks!
Ik kan me enorm optrekken aan dit soort intelligente en krachtige vrouwen. Neiman zelf werd geïnspireerd door een andere sterke vrouw: Hanna Arendt. Hanna Arendt (ook een Amerikaans-Duitse-joodse filosofe) is o.a. bekend geworden door haar boeken over het Eichmann-proces waarin zij tot de conclusie komt dat Eichman slechts een ambtenaar was, een bureaucraat die handelde omdat hij een bevel opvolgde. Arendt liet zien dat het desastreuze gevolgen heeft als je niet zelf nadenkt.
Gisteravond keek ik een documentaire over Heinrich Himmler ‘The decent One’ (een fatsoenlijke nazi). Himmler wordt niet gedreven door Befehl ist Befehl maar is volledig overtuigd van het nationaal socialistische gedachtengoed. Hij wist zeker dat het Arische ras het enig goede was, en beriep zich op Duitse deugden zoals ‘fatsoen’ en ‘orde’ om de gruwelijke nazipraktijken te rechtvaardigen. Hij wordt ook wel de architect van de holocaust genoemd. Op basis van brieven, dagboeken, foto’s en historische opnamen probeert de documentairemaakster Vanessa Lapa om zijn ideeën, idealen, plannen te doorgronden. Wat voor mens was hij? En hoe dachten zijn echtgenote, maîtresse en dochter over hem? Na de oorlog hebben zijn vrouw en dochter vier jaar gevangen gezeten. Zijn dochter Gudrun leeft nog.
Onvoorstelbaar vind ik te lezen dat zij geen afstand heeft genomen van de denkbeelden van haar ouders. Ze is zelfs sinds 1951 actief in de stichting Stille Hilfe die veroordeelde voormalige SS’ers ondersteunt en geld inzamelt voor de neo-nazi-beweging. Door het zien van de film kun je enigszins begrijpen dat kinderen zoals Gudrun gehersenspoeld zijn in hun jeugd. Maar toch. Kant, Neiman en Arendt zullen zeggen dat ieder mens met voortschrijdend inzicht zou moeten inzien dat alles wat je vroeger geleerd hebt dwars indruist tegen de universele morele wetten, en dat je zelf de verplichting hebt te denken.